حافظ از تاثیرگذار ترین افراد در ادبیات و فرهنگ ایران و چه بسا ادبیات خارج از ایران بوده است. امروز به بهانه روز حافظ مطلبی کوتاه درباره این شاعر و ادیب ایران زمین قرار دادیم تا او را کمی بیشتر بشناسیم یا حداقل یادآور او در روزش (یعنی ۲۰ مهر ماه) باشیم.
حافظ که بود؟
حافظ یا خواجه شمسالدین محمد بن بهاءالدّین محمد حافظ شیرازی (زاده ح. ۷۲۷ (قمری) – درگذشته ۷۹۲ (قمری))، معروف به لسانالغیب، ترجمان الاسرار، لسانالعرفا و ناظمالاولیا شاعر بزرگ سدهٔ هشتم ایران (برابر قرن چهاردهم میلادی) و از سخنوران نامی جهان است. بیشتر شعرهای حافظ در قالب غزل هستند که به غزلیات حافظ شهرت دارند. گرایش حافظ به شیوه سخنپردازی خواجوی کرمانی و شباهت شیوهٔ سخنش با او مشهور است.
او از مهمترین تأثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته میشود. در سدههای هجدهم و نوزدهم اشعار او به زبانهای اروپایی ترجمه شد و نام او به گونهای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت. هرساله در تاریخ ۲۰ مهرماه مراسم بزرگداشت حافظ در محل آرامگاه او در شیراز با حضور پژوهشگران ایرانی و خارجی برگزار میشود. مطابق تقویم رسمی ایران این روز را روز بزرگداشت حافظ نامیدهاند.
بیشتر ما حافظ را در حد کتب درسی مدرسه و نهایت دانشگاه می شناسیم و سالانه در شب یلدا به بهانه فال، به کتاب او دستی می کشیم و چند ورق از اشعارش را می خوانیم و باز هم جای شکرش باقی است. بد نیست اشاره کنیم که خیلی از دوستان نیز به لطف موسیقی با اشعار حافظ آشنا شده اند. از موسیقی سنتی بگیر که همواره از اشعار شاعر بهره برده تا موسیقی گروه اوهام که سبکی خاص در موسیقی ایران دارد.
معنی اسم حافظ
حافظ یک اسم زیبای پسرانه است که البته ریشه عربی دارد. حافظ یعنی نگهبان؛ آن که مراقبت یا حفاظت از کسی، جایی یا چیزی را بر عهده دارد.
شخصیت های بزرگ با نام حافظ:
- شمسالدین محمّد، «حافظ» شیرازی از عارفان و شاعران بنام ایران در قرنِ ۸ هجری ملقب به لسان الغیب و ترجمان الاسرار؛
- حافظ خلیفهی فاطمی (۵۲۵-۵۴۴ قمری) که بهرام نام ارمنی را وزیر خود ساخت و موجبات شورش مردم را فراهم آورد؛
- حافظ [۷۳۰-۷۳۲ قمری] امیر سلسلهی آل کرت.
زندگی حافظ
متاسفانه اطلاعات چندانی از خانواده و اجداد خواجه حافظ در دست نیست و ظاهرا پدرش “بهاءالدین محمد” نام داشته و مادرش اهل کازرون بوده است. در اشعار او که میتواند یگانه منبع موثق زندگی او باشد، اشارههای اندکی از زندگی شخصی و خصوصی او یافت میشود. آنچه از فحوای تذکرهها به دست میآید بیشتر افسانههایی است که از این شخصیت در ذهن عوام ساخته و پرداخته شده است. با این همه آنچه با تکیه به اشارات دیوان او و برخی منابع معتبر قابل بیان است آن است که او در خانوادهای از نظر مالی در حد متوسط جامعه زمان خویش متولد شده (با این فرض که کسب علم و دانش در آن زمان مربوط به خانوادههای مرفه و بعضا متوسط جامعه بودهاست). در نوجوانی قرآن را با چهارده روایت آن از برکرده و از همین رو به حافظ ملقب گشته است.
دوران جوانی
در دوران حکومت شاه شیخ ابواسحاق (متوفای ۷۵۸ ق) به دربار راه پیدا کرده و احتمالاً شغل دیوانی (شاغل در دستگاه حکومت دولتی) پیشه کرده است. (در قطعهای با مطلع «خسروا، دادگرا، شیردلا، بحرکفا / ای جلال تو به انواع هنر ارزانی» شاه جلالالدین مسعود برادر بزرگ شاه ابواسحاق را خطاب قرار داده و در همان قطعه به صورت ضمنی قید میکند که سه سال در دربار مشغول است. شاه مسعود تنها در سال ۷۴۳ و کمتر از یک سال حاکم شیراز بودهاست و از این رو میتوان دریافت که حافظ از اوان جوانی در دربار شاغل بودهاست). علاوه بر شاه ابواسحاق، در دربار شاهان آل مظفر شامل امیر مبارزالدین، شاه شجاع، شاه منصور و شاه یحیی نیز راه داشته. شاعری پیشه اصلی او نبوده و امرار معاش او از طریق شغلی دیگر (احتمالاً دیوانی) تأمین میشدهاست. در این خصوص نیز اشارات متعددی در دیوان او وجود دارد که بیانکننده اتکای او به شغلی جدای از شاعری است، از جمله در تعدادی از این اشارات به درخواست وظیفه (حقوق و مستمری) اشاره دارد. دربارهٔ سال دقیق تولد او بین مورخان و حافظشناسان اختلاف نظر وجود دارد. دکتر ذبیحالله صفا ولادت او را در ۷۲۷ ه. ق و دکتر قاسم غنی آن را در ۷۱۷میدانند. برخی دیگر از پژوهندگان همانند علامه دهخدا بر اساس قطعهای از حافظ ولادت او را قبل از این سالها و حدود ۷۱۰ ق تخمین میزنند. آنچه مسلم است ولادت او در اوایل قرن هشتم هجری و بعد از ۷۱۰ واقع شده و به گمان غالب بین ۷۲۰ تا ۷۲۹ ق روی دادهاست.
درگذشت حافظ
در مورد سال درگذشت او اختلاف کمتری بین مورخان دیده میشود و به نظر اغلب آنان ۷۹۲ ق است. از جمله در کتاب مجمل فصیحی نوشته فصیح خوافی (متولد ۷۷۷ ق) که معاصر حافظ بوده و همچنین نفحات الانس تألیف جامی (متولد ۸۱۷ ق) به صراحت این تاریخ به عنوان سال درگذشت خواجه قید شده است. محل تولد او شیراز بوده و در همان شهر نیز روی در نقاب خاک کشیدهاست.
روایت است هنگامی که قصد دفن حافظ را داشتند، عدهای از متعصبان با استناد به اشعار حافظ دربارهٔ میگساری با دفن وی به شیوهٔ مسلمانان مخالف بودند و در مقابل عدهٔ دیگر وی را فردی مسلمان و معتقد میدانستند. قرار شد که از دیوان حافظ فالی بگیرند که این بیت آمد:
قدم دریغ مدار از جنازهٔ حافظ که گرچه غرق گناه است، میرود به بهشت
این شعر در بدخواهان شاعر تأثیر بسیاری میکند و همه را خاموش میکند
آرامگاه حافظ
آرامگاه حافظ در شهر شیراز و در منطقهٔ حافظیّه واقع شدهاست. امروزه این مکان یکی از جاذبههای مهم گردشگری بهشمار میرود.
در زبان اغلب مردم ایران، رفتن به حافظیّه معادل با زیارت آرامگاه حافظ گردیدهاست. برخی از معتقدان به آیینهای مذهبی و اسلامی، رفتن به آرامگاه او را با آداب و رسوم مذهبی همراه میکنند. از جمله با وضو به آنجا میروند و در کنار آرامگاه حافظ به نشان احترام، کفش خود را از پای بیرون میآورند.
نظر دیگر مفاخر دنیا درباره حافظ
گوته
گوته ادیب نابغه آلمانی، «دیوان غربی-شرقی» خود را تحت تأثیر «دیوان حافظ» سرود، و فصل دوم آن را با نام «حافظنامه» به اشعاری در مدح حافظ اختصاص داد که از جملهٔ آنها میتوان به دو شعر زیر اشاره کرد:
حافظا، در غزلهایت میشنوم
که شاعران را بزرگ داشتهای.
بنگر که اینک پاسخی فراخورت میدهم:
بزرگ اویی است که این سپاس به بزرگداشتِ اوست.
و همچنین:
خود را با تو برابر گرفتن، حافظا
راستی که دیوانگی است!
کشتییی پُر شتاب و خروشان
به پهنهٔ پُر موج دریا در میآید،
و مغرور و دلیر به دلِ خیزابها میزند.
آن و دمی است که اقیانوس درهماش بشکند.
ولی این تختهبند پوده همچنان به پیش میراند.
در غزلهای سبکخیز و تندآهنگِ تو
خنکای سیال دریا است،
و فورانِ کوهوار آتش نیز.
و گدازهها مرا در خود غرق میکنند.
با این همه خیالی نیز درونم را میآکند
و شجاعتام میبخشد.
مگر نه آنکه من نیز در سرزمینِ خورشید
زیسته و عشق ورزیدهام!
باشد اگر این دنیا در هم شکند
حافظ، از شور به همچشمی تو میبالم
در بد و خوب شریکیم و وفادار و سهیم
توأمانیم و ز یک گوهر و همزاد همیم
چون تو خواهم ره دل پویم و نوشم می ناب
هم کنم فخر بر این زندگی شعر و شراب
شو کنون با شرر آتش خود نغمهسرا!
گر چه پیری، دل پرشور و جوانیست ترا
یادبود دیالوگ تلویحی گوته و حافظ در دیوان غربی-شرقی گوته، واقع در شهر وایمار آلمان موجود است.
نیچه
فریدریش نیچه، از دیگر شاعران و فیلسوفان نامآور آلمان، نیز در پارهنوشتهای خود شعری را با نام «به حافظ، پرسش یک آبنوش» به او تقدیم کردهاست:
میخانهای که تو برای خویش
پیافکندهای
فراختر از هر خانهای است
جهان از سر کشیدن مییی
که تو در اندرون آن میاندازی،
ناتوان است.
پرندهای، که روزگاری ققنوس بود
در ضیافت توست
موشی که کوهی را بزاد
خود گویا تویی
تو همهای، تو هیچی
میخانهای، مییی
ققنوسی، کوهی و موشی،
در خود فرومیروی ابدی،
از خود میپروازی ابدی،
رخشندگی همهٔ ژرفاها،
و مستی همهٔ مستانی
– تو و شراب؟
حافظا روحت شاد باد.
روز حافظ چه روزی است؟
۲۰ مهر ماه روز بزرگداشت حافظ شیرازی نامگذاری شده است.
نظر شما درباره حافظ و اسم حافظ
نظر شما درباره حافظ چیست؟ چقدر او را می شناسید؟ چقدر با اشعار او آشنایی دارید؟ حتی اگر کم یک جمله درباره اش یا یک بیت شعر از او در قسمت نظرات بنویسید.
منابع و اطلاعات بیشتر در:
تبادل نظر درباره اسم